عمارت‌های باغ نظر شیراز و دگرگونی‌های کالبدی- کارکردی آن‌ها (علمی پژوهشی)

باغ ایرانی در طول حیات تاریخی خود، کارکردهای گوناگونی داشته و محل رخدادهای متعددی بوده است. ازاین‌روی، افزون بر عمارت اصلی باغ می‌توان نشانی از دیگر عمارت‌ها را نیز بازجست. باغ نظر شیراز با قدمتی دست‌کم از روزگار زند همواره باغی کلیدی در مجموعۀ زندیه بوده که تاکنون تحولات کالبدی‌ـ کارکردی متعددی یافته است. با این حال مبنای پژوهشی ژرف نبوده است. هدف این پژوهش بازشناسی مجموعه‌عمارت‌های جنبی این باغ از روزگار زند تاکنون و بازشناسی ارزش‌های معماری و هندسی این عمارت‌هاست که هم‌اکنون از میان رفته‌اند. راهبرد این پژوهش تفسیری‌تاریخی است که با نگاهی تبیینی و کل‌نگر به روایت تحولات عمارت‌های جنبی باغ مبتنی‌ بر اسناد نوشتاری، تصاویر و عکس‌ها و دیگر مستندات اندک میدانی می‌پردازد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهند که این باغ همواره در طول حیات خود تا پیش از روزگار پهلوی به‌عنوان کانون حکومتی‌تشریفاتی شهر بوده و در دورۀ معاصر نیز ماهیتی فرهنگی به خود گرفته است. عمارت‌های باغ به‌جز عمارت اصلی آن (کلاه‌فرنگی)، شامل «عمارت‌های سردر» در روزگار زند و مجموعۀ «عمارت آینه یا کاخ همایون» (شامل سه بنای متصل به یکدیگر) و «عمارت خورشید» هستند که در روزگار قاجار ساخته شده‌اند. عمارت آینه با ایوان آینه‌کاری‌شده مهم‌ترین بنای رسمی باغ با ازاره‌هایی از پهلوانان شاهنامه بوده که در ضلع شمال غربی باغ ساخته شده است و عمارت خورشید در ضلع شمالی باغ واقع شده و محل انجام امور دیوانی بوده است. تحولات رخ‌داده در عمارت‌های جانبی باغ را می‌توان در شش دسته جای داد: 1. شکل‌گیری عمارت‌های اولیه (زندیان)؛ 2. تحول و دگرگونی (فتحعلی‌شاه)؛ 3. تداوم و فرسایش (محمدشاه و ناصرالدین‌شاه)؛ 4. رونق و شکوفایی (مظفرالدین شاه)؛ 5. فرسایش (احمدشاه)؛ 6. نابودی و تخریب (پهلوی اول).  

کلیدواژه ها:

Nazar Garden ، Ayeneh (Mirror) Building ، Khorshid (Sun) Building ، Kolah-farangi Building ، Zand ، باغ نظر ، عمارت آینه ، عمارت خورشید ، کلاه‌فرنگی ، زندیه.