پیامبری در جامه زندیقان (تاملی در خوانش های چندگانه از جنبش مانی در تاریخنگاری قرون نخستین)

در بازنمایی و روایت مجدد نهضت دینی مانی در تاریخنگاری قرون نخستین، سه رویکرد عمده قابل شناسایی ا­ست که جز در برخی روایت­های معدود، این بازنمایی (دستکم در دو رویکرد) با مفهومی کانونی، یعنی مفهوم «زندیق» صورت­بندی شده است. این سه رویکرد عبارت است از: نخست رویکرد گذار آگاهانه و مختصرگویی، مبتنی بر نگرش­ها و روایتهایی با محتوای ضد زندیقی­گری، با نمایندگان برجسته­ای چون طبری، ابوحنیفه دینوری، مسکویه و ابناثیر؛ دوم رویکردی تاریخی- کلامیو مبتنی بر خوانشی بدعت­گرایانه از جنبش مانیبا عالم-مورخان تاثیرگذاری چون ابوریحان بیرونی، مقدسی، ثعالبی، یعقوبی و خواجه نظام­الملک طوسی؛ سوم رویکردی نسبتا توصیفی-تاریخی با میزان به نسبت کمتری از ارزشداوری­ها با مورخانی چون مسعودی و گردیزی. این سه رویکرد، در یک درهم­تنیدگی عمیق با فضای گفتمانی این عصر، مجموعه­ای از گزاره­ها و روایت­ها را حول محور مسیله مانی می­آفرینند که این شخصیت و جنبش دینی او، نقطه کانونی آنها به شمار می­رود. مسیله این پژوهش تبیین چرایی و چگونگی بازنمایی جنبش دینی مانی در تاریخنگاری قرون نخستین است؛ با این فرضیه که وجوه مختلف این بازخوانی، محصول فضای سیاسی، کلامی و فرهنگی این دوره و همچنین انگاره­ها، روش­ها و بینش­های مورخان این دوره بوده است.

کلیدواژه ها:

مانی ، تاریخنگاری ، قرون نخستین ، روایت ، بازخوانی