الگوی حکمرانی مشارکتی توسعه انرژی تجدیدپذیر ایران: «رویکرد نهادی»

این پژوهش با استفاده از روش کیفی موردکاوی و پس از 25 مصاحبه نیمه ساختاریافته با سیاستگذاران، مدیران سازمان ها و شرکت ها، انجمن ها و سرمایه گذاران به ارایه مدل توسعه مشارکتی و با رویکرد نهادی در ایران پرداخته است. طبق گزارش های IPCC، تولید گازهای گلخانه ای توسط کشورهای صنعتی باید تا سال 2050 نسبت به سال 2000 به اندازه 80 تا 95 درصد کاهش یابد، تا افزایش دمای زمین کمتر از 2 درجه سانتی گراد باقی بماند (Mez, 2012: 22-29). در ایران نیز انتشار گازهای گلخانه ای در چند دهه گذشته به سرعت در حال افزایش بوده و بر اساس معاهده COP21، ایران متعهد به تولید 7500 مگاوات برق از انرژی های تجدیدپذیر تا پایان سال 2030 شده است. ایران با داشتن 300 روز آفتابی در بیش از دوسوم مساحت آن و متوسط تابش 4/5-5/5 کیلووات ساعت بر مترمربع در روز، یکی از کشورهای با پتانسیل بالا در زمینه انرژی خورشیدی است که در مساحتی حدود 2000 کیلومترمربع، امکان نصب بیش از 60 گیگاوات نیروگاه خورشیدی را دارد. با توجه به اطلاعات اطلس بادی کشور و میزان توانایی توربین های بادی، میزان تولید نهایی الکتریسیته از انرژی باد در ایران حدود 15 هزار مگاوات برآورد شده است (گودرزی و ملکی، 1396: 160-176). ظرفیت تولید انرژی الکتریسیته با استفاده از منبع زمین گرمایی در ایران، بیش از 200 مگاوات تخمین زده شده که اکثرا در مناطق شمال غربی این کشور متمرکز شده است (صادقی و سجودی، 1396: 171-202) از سال 1372، اولین جرقه های فعالیت در حوزه انرژی های تجدیدپذیر در وزارت نیرو و با ایجاد یک شرکت اجرایی با عنوان سازمان انرژی های نوی ایران (سانا) زده شد. این شرکت نیروگاه هایی را با منابع مالی، مدیریت و تصدی دولتی راه-اندازی کرد. اما بعد از بیست سال به این نتیجه رسید که باید خط مشی جدیدی را در پیش بگیرد و توسعه را به دست بخش غیردولتی بسپارد. در خط مشی جدید، حکمرانی مشارکتی به عنوان الگوی جدید توسعه انرژی های تجدیدپذیر برگزیده شد و تعاملات جدیدی میان نقش آفرینان دولتی شامل وزارتخانه ها و ارگان های دولتی مختلف، سازمان های مردم نهاد، شرکت های خصوصی تولید و ساخت تجهیزات نیروگاهی و سرمایه گذاران احداث نیروگاه ایجاد شد. در این فرایند، ایجاد مجموعه ای از نهادهای قانونی، شناختی و هنجاری برای هماهنگ کردن تعاملات داخل و خارج از گروه و ادراک مشترک از فعالیت-های میان نقش آفرینان مختلف موردنیاز بود. بر همین اساس، یکی از اقدامات اجرایی دولت، ارتقای سازمان انرژی های نوی ایران به یکی از معاونت های وزارت نیرو و با عنوان سازمان انرژی های تجدیدپذیر و بهره وری انرژی ایران (ساتبا) بود. همچنین با اعمال تعرفه های بسیار جذاب خرید تضمینی برق تجدیدپذیر، سعی بر جذب سرمایه گذاران بخش خصوصی داخلی و خارجی در این حوزه قرار گرفت. اما علی رغم اقدامات انجام شده، برای تغییر در ساختارها، خط مشی ها و برنامه های حمایتی توسعه ای در طی بیست سال گذشته، آمار احداث نیروگاه های تجدیدپذیر ایران حاکی از عدم پیشرفت مطلوب برای رسیدن به هدف 7500 مگاوات، طبق معاهده پاریس تا پایان سال 2030 م است. طبق مطالعات انجام شده در کشورهای پیشرو در توسعه انرژی های تجدیدپذیر، توسعه پایدار انرژی، اولا به خاطر عدم قطعیت ها، مقبولیت و مشروعیت اجتماعی و حمایت سیاسی، ثانیا عدم توافقات در مورد راهکارهای مطلوب، خط مشی ها، هزینه و منفعت ها، و ثالثا توزیع قدرت میان خط مشی گذاران و دیگر نقش آفرینان پیچیده است. اقدامات این نقش آفرینان همیشه عقلانی و بر اساس محاسبه هزینه و منفعت نیست بلکه بسیاری از اقدامات بر پایه باورها، شناخت ها و ارزش های نهادینه شده است (Geels, 2017: 463-479). بنابراین در این فرایند، ایجاد یک سلسله نهادهای قانونی، شناختی و هنجاری برای هماهنگ کردن تعاملات و ادراک مشترک از فعالیت ها میان نقش آفرینان مختلف موردنیاز است. این نهادهای جدید که برای تسریع فرایند توسعه و به صورت تعاملی ایجاد می شوند، تاثیر زیادی روی الگوهای مشارکت نقش آفرینان در سازمان های حکومتی و غیرحکومتی دارند، آن ها را تغییر می دهند یا منطبق بر سیاست های جدید می کنند. (Geels, 2016: 896-913; Fuenfschilling & Truffer, 2014: 772-791) بنابراین این پژوهش سعی دارد تا با انجام یک پژوهش کیفی، به استخراج مدل حکمرانی مشارکتی توسعه تجدیدپذیرها در ایران بپردازد و نقش نهادهای رسمی، شناختی و هنجاری را در این مدل، آشکار و آن ها را جزیی از بخش یکپارچه تحلیل مشارکت کند. بر این اساس، سوالات اصلی این پژوهش به این صورت بیان می شود: 1- حکمرانی مشارکتی توسعه تجدیدپذیرها در ایران چگونه است؟ 2- سازوکار نهادی تاثیرگذار بر پیشبرد مشارکت چگونه است؟ در بخش چارچوب نظری این مقاله، به تشریح بیشتر مسیله پرداخته خواهد شد.