تعیین نقش تجارت آب مجازی و مزیت های نسبی تولید با توجه به مقدار آب مورد نیاز محصولات مهم زراعی و باغی

ایران در ناحیه خشک و نیمهصخشک دنیا واقع شده به طوری که میزان بارندگی سالانه آن کمتر از یک سوم و مقدار تبخیر سالانه آن در حدود سه برابر میانگین جهانی است. همچنین، به دلیل افزایش بی رویه جمعیت و شهر نشینی، تقاضا برای آب و مواد غذایی در کشور رشد بیصسابقهصای یافته است. این امر و بروز خشکسالیصهای سه دهه اخیر در ایران موجب گردیده است تا فشار بر منابع آب-های سطحی و زیرزمینی به شدت افزایش یابد و سیمای کشاورزی کشور، چهره ناپایداری به خود بگیرد. از طرف دیگر، تاکید بر خودکفایی غذایی و تولید مواد غذایی در داخل کشور توسط مسیولان، موجب شده است تا بهرهصبرداری از منابع آب توسعه بیشتری یابد. در سالصهای اخیر تجارت آب مجازی در قالب تجارت کالا به ویژه محصولات کشاورزی، به عنوان راهصکاری جدید جهت مقابله با بحران آب و کم آبی مورد توجه جدی متخصصان و مجامع علمی مرتبط با آب جهان قرار گرفته است. بررسی الگوی تجارت خارجی محصولات کشاورزی کشور نشان میصدهد که عمده واردات مواد غذایی غلات، شکر و دانه های روغنی هستند، در حالی که صادرات کشور را عمدتا محصولات باغبانی و فرآوردهصهای حاصل از آنها تشکیل میصدهند. در این تحقیق حجم آب مجازی محصولات کشاورزی عمده صادراتی و وارداتی کشور محاسبه شد. در این راستا با استفاده از الگوهای تبخیر و تعرق رایج، نیاز آبی گیاهان مورد مطالعه تعیین گردید. آنگاه با لحاظ کردن میزان بارندگی موثر و راندمان آبیاری در هر یک از استانها، میزان آب مصرفی هر محصول برای مناطق مختلف کشور تعیین شد. همچنین، با توجه به متوسط عملکرد محصولات در هر منطقه و سطح زیرکشت آنها ،کل تولید و کل آب مصرف شده در کشور برای تولید آنها برآورد صشد. این مطالعات برای بازه زمانی پنجصساله (‮‭1384-1388‬) انجام شد، سپس تراز خالص تجارت خارجی آب مجازی کشور تعیین شد. علاوه بر آن، هزینه فرصت هر محصول با فرض محدودیت آب، زمین، کارگر و سرمایه، محاسبه و اولویت-بندی آنها بر اساس هر یک از این نهادهصها مشخص گردید. با عنایت به آب مصرفی ویژه محصولات کشاورزی منتخب در سطح کشور، حجم آب مجازی وارداتی ایران در طی بازه زمانی پنجساله ‮‭1384-88‬ برای ‮‭16‬ قلم محصول عمده، بیش از 3 برابر حجم آب مجازی صادراتی در این مدت زمان برای ‮‭16‬ قلم محصول عمده صادراتی بوده است (به ترتیب حدود ‮‭125/8‬ و ‮‭37/9‬ میلیارد مترمکعب). این بدین معنی است که تراز خالص تجارت آب مجازی در کشور در این مدت، منفی بوده است. همچنین، حجم آب مجازی وارداتی در طی 3 سال اول این دوره تقریبا ثابت ولیکن در دو سال انتهایی آن افزایش شدید (بیش از دو برابر) داشته است. به طور کلی میصتوان اظهار داشت که روند واردات آب مجازی کشور در این دوره، افزایشی بوده است. از طرف دیگر، حجم آب مجازی صادراتی کشور در طول این دوره پنج ساله، روند کاهشی را نشان میصدهد. از جمله دلایل افزایش آب مجازی وارداتی و کاهش آب مجازی صادراتی در سال-های آخر دوره زمانی تحت بررسی، علاوه بر افزایش جمعیت، وقوع خشکسالی در اغلب استانصهای کشور و نیاز به مصرف و واردات محصولات کشاورزی اساسی و استراتژیک بوده است. بدیهی است که وقوع خشکسالی های مذکور روند تولید و صادرات محصولات کشاورزی و به تبع آن صادرات آب مجازی را نیز تحت تاثیر منفی قرار داده است. تحلیل اقتصادی صادرات و واردات آب مجازی کشور نشانگر آن است که در این دوره، بیشترین محصول صادر شده به لحاظ وزنی محصول سیب بوده و زعفران کمترین آنها است. از نظر ارزش دلاری محصولات صادراتی، بالاترین آن پسته وکمترین آن بادام بوده است. بیشترین آب مجازی صادر شده هم مربوط به محصول پسته و کمترین آن مربوط به کیوی است. وزن کل این محصولات صادراتی ‮‭8485‬ هزار تن و ارزش آنها ‮‭9411‬ میلیون دلار بوده است. همچنین کل آب مجازی صادر شده در این مدت، ‮‭37918‬ میلیون مترمکعب برآورد شده است. بیشترین محصول وارد شده در این دوره، به لحاظ وزنی محصول ذرت دانهصای بوده و آفتابگردان کمترین وزن را داشته است. از نظر ارزش دلاری، بالاترین محصول وارداتی گندم و کمترین محصول وارداتی، آناناس بوده است. بیشترین حجم آب مجازی وارد شده هم مربوط به محصول گندم بوده و کمترین حجم آب نیز به آناناس اختصاص داشته است. وزن کل محصولات وارداتی ‮‭46340‬ هزار تن و ارزش آنها ‮‭14730‬ میلیون دلار بوده است. همچنین کل آب مجازی وارد شده در این مدت، در حدود ‮‭125786‬ میلیون مترمکعب برآورد گردیده است. کمترین آب مجازی در این دوره مربوط به محصول کیوی، ‮‭302‬ لیتر بر کیلوگرم است و بیشترین آن مربوط به زعفران، ‮‭1229337‬ لیتر برکیلوگرم بوده است. متوسط وزنی آب مجازی محصولات صادراتی منتخب برای دوره مورد مطالعه، حدود ‮‭4468‬ لیتر بر کیلوگرم بوده است. همچنین، پایینصترین قیمت صادراتی مربوط به محصول پیاز، ‮‭0/17‬ دلار بر کیلوگرم و بالاترین آن مربوط به زعفران، حدود ‮‭914‬ دلار بر کیلوگرم بوده است. میانگین قیمت صادراتی محصولات نیز ‮‭1/11‬ دلار به ازای هر کیلوگرم محصول بوده است. لیکن، بیشترین ارز حاصل شده از صادرات هر مترمکعب آب مجازی، مربوط به تولید محصول کیوی و کمترین آن مربوط به تولید نخود به ترتیب با ‮‭2/2‬ و ‮‭0/10‬ دلار به ازای هر مترمکعب آب بوده است. کمترین آب مجازی در این مدت مربوط به محصول آناناس (‮‭286‬ لیتر بر کیلوگرم) بوده و بیشترین آن مربوط به محصول آفتابگردان (‮‭12473‬ لیتر برکیلوگرم) بوده است. متوسط وزنی آب مجازی محصولات وارداتی منتخب برای دوره مورد مطالعه، حدود ‮‭2714‬ لیتر بر کیلوگرم برآورد شده است. همچنین، پایینصترین قیمت وارداتی، مربوط به محصول ذرت دانهصای با ‮‭0/23‬ دلار بر کیلوگرم و بالاترین آن مربوط به دانه کنجد، در حدود‮‭0/70‬ دلار بر کیلوگرم بوده است. میانگین قیمت وارداتی محصولات ‮‭0/318‬ دلار به ازای هر کیلوگرم بوده است. لیکن، بیشترین ارز پرداختی به ازای واردات هر مترمکعب آب مجازی مربوط به محصول آناناس و کمترین آن اختصاص به نارگیل، به ترتیب با ‮‭1/6‬ و ‮‭0/04‬ دلار بر متر