بررسی و تحلیل خشکسالی هواشناسی در حوضه رودخانه کرخه

شناخت فراوانی وقوع خشکسالیها با شدت و تداومهای مختلف و پیش بینی به موقع آنها جهت اعلام هشدار یکی از نیازهای اساسی پروژه های منابع آب می باشد. از این رو لازم است پارامترهای مختلف خشکسالی از قبیل شدت، تداوم و بزرگی خشکسالی در هر منطقه مورد بررسی و تجزیه وتحلیل قرار گرفته و احتمال وقوع خشکسالی در آینده تعیین شود. پدیده خشکسالی به سه گروه عمده هواشناسی، کشاورزی و هیدرولوژی تقسیم بندی می شود. شناخت ویژگیهای این قبیل خشکسالیها به منظور ایجاد آمادگی و کاهش میزان خسارتهای احتمالی ناشی از خشکسالی بسیار ضروری است. حوضه کرخه به عنوان یکی از حوضه های مهم کشور ایران و تامین کننده نیاز آبی بسیاری از مناطق شهری و روستایی کشور، از نظر اقتصاد کشاورزی و مدیریت منابع آب دارای اهمیت بسیار زیادی می باشد. بروز پدیده خشکسالی در این حوضه اثرات منفی زیادی بر فعالیت های مختلف کشاورزی، اقتصادی و اکولوژیکی مناطق مختلف بالا دست و پایین دست حوضه می گذارد. از این رو بررسی وضعیت خشکسالی هواشناسی در حوضه کرخه به عنوان بخشی از پروژه بهبود معیشتی ساکنین این حوضه‭(Livelihood Resilience)‬به عنوان نیاز پروژه اعلام گردید. پروژه بهبود معیشتی ساکنین حوضه کرخه از مجموعه پروژه های بین المللی برنامه چالش آب و غذا می باشد که توسط سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی ایران با همکاری مرکز بین المللی تحقیقات کشاورزی در مناطق خشک یا ایکاردا‭(ICARDA) ‬در ایران به اجرا در آمد. در راستای اهداف پروژه فوق و تامین اطلاعات مورد نیاز آن، طرح تحقیقاتی بررسی و تحلیل خشکسالی هواشناسی در این حوضه با هدف شناخت فراوانی وقوع خشکسالی ها در حوضه کرخه، شناخت ویژگیهای خشکسالی حوضه کرخه (شامل شدت، مدت، بزرگی....) و شناخت الگوی تغییرات زمانی و مکانی خشکسالی در حوضه کرخه مورد تصویب مرکز تحقیقات کم آبی و خشکسالی کشاورزی و منابع طبیعی سابق رسید و به مرحله اجرا درآمد. نتیجه این تحقیق نشان داد که عدم قرینگی در مقادیر مثبت و منفی نمایه ‭Z ‬ایجاد شده است و لذا این نمایه برای حوضه کرخه استاندارد نیست. بنابراین از نمایه ‭SPI ‬که این ویژگی را حفظ کرده است، به عنوان نمایه استاندارد استفاده گردید. همچننین روند تغییرات زمانی ‭SPI ‬در ایستگاه های حوضه کرخه نشان داد که این روند با افزایش مقیاس پایه زمانی هموارتر می شود، لذا در مقیاس پایه های زمانی کوتاه این نمایه نوسانات زیادی دارد. نتیجه این تحقیق نشان داد که ‭SPI ‬در پایه های زمانی شش و ‮‭12‬ ماهه بهتر می تواند تعداد رویدادهای خشکسالی را تعیین و تداوم و میزان شدت آنها را ارزیابی نماید. مقایسه روند تغییرات سری های زمانی ‭SPI ‬در ایستگاه های مختلف حوضه نشان داد که هماهنگی خوبی میان ایستگاه ها از نظر تغییرات زمانی ‭SPI ‬وجود دارد و وقوع دوره های خشک و تر در سرتاسر حوضه کرخه در اغلب موارد همزمان روی می دهند و تنها ممکن است که شدت خشکسالی و یا ترسالی از ایستگاهی به ایستگاه دیگر متفاوت باشد. بررسی روند تغییرات ‭SPI ‬سه ماهه در ایستگاه های مورد مطالعه نشان داد که در سال های ‮‭67‬-،‮‭71 1966‬-،‮‭1970‬ ،‮‭78 1973‬-،‮‭1977‬ ،‮‭1984‬ ،‮‭1991‬ ،‮‭1998-2000 1995‬ اغلب ایستگاه های حوضه کرخه دوره های خشک کوتاه مدتی را تجربه کرده اند که از نظر کشاورزی بسیار با اهمیت می باشد. اگرچه خشکسالی های کوتاه مدت ممکن است در همه ایستگاه ها تقریبا همزمان روی دهد، اما با افزایش مقیاس زمانی علاوه بر اینکه شدت خشکسالی ممکن است در ایستگاه های مختلف متفاوت باشد، در برخی موارد نیز زمان آغاز و پایان دوره های خشک و تر در ایستگاههای مورد مطالعه با یکدیگر همخوانی ندارند. بررسی های انجام شده نشان می دهد که حوضه کرخه در دوره مورد مطالعه بین ‮‭20‬ تا ‮‭23‬ دوره خشکسالی کوتاه مدت را تجربه کرده است که در برخی موارد بین 9 تا ‮‭11‬ ماه تداوم داشته اند. بررسی سری های زمانی ‮‭12‬‭-SPI ‬در ایستگاههای مورد مطالعه نشان می دهد که حوضه کرخه در دوره مورد مطالعه در حدود 7 تا ‮‭10‬ خشکسالی مهم و بلند مدت را پشت سر گذاشته است. به طور کلی می توان حوضه کرخه را یک حوضه تقریبا همگن در نظر گرفت که وقوع خشکسالی ها و ترسالی ها در این حوضه همزمان روی می دهد و تنها ممکن است شدت خشکسالی و یا ترسالی در نقاط مختلف حوضه متفاوت باشد. از اینرو می توان گفت که در حوضه کرخه روند تغییرات مکانی خاصی برای گسترش دوره های خشک و تر دیده نمی شود و وقوع یک دوره خشک و یا تر اغلب کل حوضه را با شدت های متفاوت تحت تاثیر قرار می دهد. نتیجه این بررسی برای توزیع زمانی خشکسالی نشان داد که بیشترین فراوانی رویدادهای خشکسالی در ماه اکتبر با رقمی بین ‮‭11‬ تا ‮‭14‬ مورد در نیمه جنوب شرقی و بخش غربی حوضه روی می دهد. در ماه نوامبر نیز حاشیه شمالی و شمال غربی و نیز حاشیه جنوبی منطقه با ‮‭20‬ تا ‮‭24‬ مورد خشکسالی بیشترین فراوانی خشکسالی را به خود اختصاص داده اند. در ماههای آوریل و می نیز نیمه شمالی منطقه بیشترین فراوانی خشکسالی را تجربه می کنند. به طور کلی می توان گفت که فراوانی رویدادهای خشکسالی در حاشیه شمالی و جنوبی منطقه بسیار بیشتر از دیگر مناطق حوضه می باشد. با وجود این، فراوانی وقوع خشکسالی در حاشیه شرقی حوضه به کمترین مقدار ممکن در سطح حوضه می رسد که نشان از ریسک پایین تر منطقه در ارتباط با بروز پدیده خشکسالی است. بررسی خشکسالی در حوضه کرخه نشان داد که رفتار خشکسالی در ماه های شروع و پایان کشاورزی دیم دارای شرایط متفاوتی بوده و در نتیجه از ریسک متفاوتی برخوردار بود، پیشنهاد می شود در بیمه محصولات کشاورزی به عنوان یک شاخص استفاده شود. همچنین، نتیجه این تحقیق نشان داد که در ماههای اکتبر و نوامبر و نیز آوریل و می شدت و فراوانی خشکسالی حوضه قابل توجه می باشد، این موضوع در برنامه ریزیهای منطقه ای بخصوص در بخش کشاورزی بایستی به عنوان یک ویژگی از منطقه مورد توجه قرار گیرد. بعلاوه با توجه به این که تغییرات مکانی خشکسالی در حوضه کرخه