مصطفی خوشنویس
محمد متینی زاده
مریم تیموری
ودوود صمدی
انوشیروان شیروانی
امیر مسعود بیضایی
ناهید زمانیان

امروزه برای حفاظت و ترمیم اکوسیستم های طبیعی گیاهی اصل بر شناخت، برقراری و توسعه زیست گاه های طبیعی گونه ها قرار دارد. این پروژه توجیهی قاطعی در بررسی و معرفی درختانی با پیشینه صدها ساله دارد. این درختان طی زندگی طولانی خود (گاهی تا چند هزار سال) شاهد تحولات طبیعی و تنش های محیطی متعددی بوده اند و بصورت یک تاریخ زنده قابل مطالعه درونی و بیرونی هستند. در حقیقت این درختان به عنوان مهمترین ذخایر ژنتیکی هر کشور از ابعاد مختلف حتی در تحولات تکاملی گیاهان قابل بررسی هستند. با توجه به گستردگی کشور، فراوانی درختان کهن سال در اقصی نقاط کشور، واقع شدن برخی از آنها در نقاط صعب العبور امکان شناسایی درختان در یک فاز 5 سال میسر نیست لذا اجرای این پروژه در دو فاز 5 ساله دیده شد. در فاز اول عملا ‮‭14‬ استان کشور باز دید شد درختان کهنسال در 8 استان تا ‮‭99‬% شناسایی شدند و در 6 استان دیگر از 5 تا ‮‭90‬% درختان کهنسال بازدید و اطلاعات آنها ثبت گردید. در این بررسی ‮‭527‬ پایه درخت کهنسال از ‮‭36‬ گونه درختی و درختچه ای شناسایی و اطلاعات آنها ثبت گردید. از رقم اشاره شده چنار با ‮‭186‬ تعداد پایه بیشترین فراوانی پایه های کهنسال را داشت بعد از آن گردو با ‮‭96‬ پایه، ارس با ‮‭62‬ پایه و بنه با ‮‭26‬ پایه و لول با ‮‭12‬ تعداد پایه قرار دارند. در بین استانهای بررسی شده استان خراسان شمالی با ‮‭138‬ پایه کهنسال بیشترین پایه کهنسال را دارد. اگرچه در ادامه مطالعه در استان های مطالعه شده در این فاز و سایر استان ها در فاز دوم، احتمال می رود بیشترین فراوانی اشاره شده تغییر نماید. تاکنون کهنسال ترین درختان بررسی شده ارس های کهنسال شهرستانک، ابرسیج و سرانی با سن حدود ‮‭2700‬ تا ‮‭2800‬ سال به ترتیب در استان های البرز، سمنان و خراسان شمالی، سرو کهنسال ابرقو با سن حدود ‮‭2450‬ تا ‮‭2550‬ سال در استان های یزد، سروهای خمره ای استند و اسفاد با سن حدود ‮‭1900‬ تا ‮‭2000‬ سال در استان خراسان جنوبی هستند. با معرفی شاخص ترین درختان کهنسال به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ‮‭120‬ پایه از درختان کهنسال کشور با تکمیل پرونده به عنوان اثر طبیعی ملی به ثبت رسید. همچنین طی سال های اخیر از ‮‭55‬ درخت کهنسال در استان های یزد، البرز، قزوین، خراسان جنوبی، چهار محال و بختیاری، خراسان شمالی، گیلان، کرمان، تهران و سیستان و بلوچستان بذر و قلمه تهیه شد و در خزانه ای در مجتمع تحقیقات البرز تکثیر شدند و در مجموع ‮‭3726‬ نهال به صورت زمینی و گلدانی تولید شد. بخشی از نهال های تولید شده در مکان های مشخص با درج نام و مشخصات آنها جهت ایجاد ذخیره گاه ژنتیکی کشت شدند. سرآمد درختان تکثیر شده سرو کهنسال ابرقو، ارس کهنسال کوه کرچان و ارس کهنسال بادرود فیروزکوه است. از ارس های کهنسال کوه کرچان و بادرود فیروزکوه تعداد ‮‭1326‬ اصله نهال تولید و در ایستگاه سیراچال در یک قطعه 4 هکتار طی سال های ‮‭1388‬ و ‮‭1389‬ کشت شده است. همچنین جهت حفظ درخت کهنسال سرو ابرقو دستورالعملی تهیه شد که با حمایت مالی سازمان حفاظت محیط زیست ضمن خرید کلیه مواد مورد نیاز به طور کامل اجرا شد. همچنین دستورالعملی دیگر برای ترمیم و حفظ چنار کهنسال طاق بستان تهیه و به اداره کل حفاظت محیط زیست استان کرمانشاه ارسال شد. واژه های کلیدی: درختان کهنسال، ثبت آثار، ذخایر ژنتیکی