بررسی امکان تکثیر و احیا برخی گونه های نادر و یا در معرض انقراض مرزه (Satureja) ایران

مرزه(Satureja spp.)از خانواده Lamiaceae یکی از گیاهان مهم در طب سنتی به شمار می آید گونه هایی نادر از این گیاه، انحصاری کشورما هستند. بذر برخی از این گونه ها به اندازه کافی در طبیعت وجود ندارد و بذور موجود نیز به سختی جوانه دار می شوند و همچنین گونه های مختلف مرزه به دلیل برداشت بی رویه، در معرض خطر نابودی قرار گرفته اند. از این رو، تکثیر انبوه به منظور جلوگیری از خطرانقراض وحفظ این گونه هاضروری می باشد تا درآینده امکان بررسی و شناخت بیشتر این گونه ها نیز میسر گردد.این بررسی در موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور و در قالب آزمایش فاکتوریل بر پایه طرح کاملا تصادفی طراحی و بر این اساس تجزیه آماری داده ها انجام گرفت. بذر یا اندام های رویشی گونه های Saturejaedmondi, ، S. avromanica، S.macrosiphoniaوS. kermanshahensis در حد امکان و با رعایت نکات قابل توجه در حفظ ذخایر ژنتیکی، از رویشگاه های طبیعی جمع آوری و به آزمایشگاه کشت بافت موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور منتقل شدند. در استفاده از تکنیک کشت بافت، روش مناسب سترون نمودن ریزنمونه برای گونه های مورد بررسی تعیین گردید. همچنین، بهینه سازی محیط کشت و نوع و غلظت تنظیم کننده رشد برای شاخه زایی، رشد و تکثیر شاخه در گونه ها به عمل آمد. پس از آن محیط کشت و تنظیم کننده های رشد مناسب برای ریشه زایی در شاخه های تولیدی و باززایی گیاهان کامل و سالم تعیین و سخت وارسازی و نیز استقرار گیاهان کشت بافتی در خاک گلدان به انجام رسید. در این پژوهش، سرشاخه های سبزS. edmondiدر محلول هیپوکلریت سدیم20%، به مدت 10 دقیقه، کلرورمرکوریک 1/0% به مدت 6، 8 و 10دقیقه و اتانول 70%به مدت 20ثانیه سترون شدند. پس از آن جوانه های سترون در محیطMS 2/1(MSبا نیمی از مقادیر KNO3 وNH4NO3) برای افزایش تعداد شاخه قرار داده شدند. سپس در دو محیط MS2/1 وDKW هریک حاوی 01/0میلی گرم درلیتر IBA و سطوح متفاوت سیتوکینین های BAP(5/0 و mgl-11 میلی گرم درلیتر) و 2ip (0و 3/0 میلی گرم در لیتر) برای شاخه زایی کشت داده شدند. شاخه های حاصل در محیط کشت DKWحاویNAA(0، 5/0 و mgl-11) و IBA (0، 5/0و mgl-11) برای ریشه دارشدن، قرار گرفتند. گیاهچه های باززایی شده در داخل گلدان های حاوی خاک سترون قرار گرفته و پس از گذراندن مرحله سخت وارسازی به گلخانه و نیز فضای آزاد انتقال یافتند. همچنین، سرشاخه های مرزه گونهS. macrosiphoniaروی محیط MS کشت گردید. برای شاخه زایی، ترکیبی از BAP (5/0 ، 3/0 و mgl-11/0) و Kin (mgl-12/0 ) و 2ip (3/0 و mgl-15/0) به عنوان سیتوکینین و IBA(01/0 و.mgl-11/0میلی گرم در لیتر) به عنوان اکسین مورد استفاده قرار گرفت1/0 و 5/0وmgl-11) استفاده گردید. بذور جمع آوری شدهS. avromanica و S. kermanshahensisاز رویشگاه های طبیعی، نیز با هیپوکلریت سدیم 20% به مدت 10 دقیقه، کلرورمرکوریک 1% به مدت 8 دقیقه و اتانول70%به مدت 20 ثانیه سترون گردید. بذور سترون در محیط کشت MS 2/1 برای جوانه زنی قرار داده شدند. برای افزایش شاخه زایی از دو محیط MS 2/1و DKW حاوی 2ip و BAP با غلظت های 5/0 وmgl-11 و نیز مخلوط BAP و 2ip به غلظت mgl-15/0 استفاده شد. برای ریشه زایی، شاخه های حاصله در محیط کشت MS 2/1 و DKW حاوی IBA و NAA با غلظت های 5/0 و mgl-11 و ترکیب IBA و NAA با غلظت mgl-15/0 ریشه دار قرار گرفتند. گیاهچه های باززایی شده در گلدان های حاوی خاک سترون قرار گرفته و برای سخت وارسازی به گلخانه انتقال یافتند. بر اساس نتایج حاصل از این بررسی، در گونه مرزهS. edmondiمحلول هیپوکلریت سدیم20% به مدت 10 دقیقه، کلرورمرکوریک 1/0% به مدت 6دقیقه و اتانول 70%به مدت 20ثانیه به عنوان بهترین تیمار برای سترون سازی جوانه ها استفاده شد. در کشت بافت مرزهS. edmondiاثر محیط کشت برشاخه زایی معنی دار بود و بیشترین شاخه زایی درمحیط DKW حاوی) BAP1 میلی گرم در لیتر) صورت گرفت. شاخه های حاصل به آسانی در محیط کشت DKWحاویNAA(0، 5/0 و 1 میلی گرم در لیتر) و IBA (0، 5/0و mgl-11) ریشه دارشدند. بهترین تنظیم کننده رشد برای ریشه زایی، IBA با غلظت mgl-15/0 شناخته شد.. نتایج حاصل از کشتS. macrosiphoniaروی محیط MS نشان داد بهترینشاخه زایی با استفاده از IBA با غلظت mgl-1 01/0 وBAP با غلظت mgl-1 3/0 و 2ip با غلظت mgl-1 3/0 وبهتر ین ریشه زایی با استفاده از IBA با غلظتmgl-11 و NAAبا غلظت mgl-11/0 بدست آمد. نتایج تجزیه واریانس داده های حاصل از ریزازدیادی مرزهS. avromanica، اختلاف معنی داری بین دو محیط و نیز بین تنظیم کننده های رشد و اثر متقابل آنها از نظر صفات مختلف شامل تعداد شاخه، طول شاخه، تعداد جوانه ها نشان داد. بیشترین شاخه زایی در محیط DKW حاوی 2ip به غلظت mgl-1 5/0 صورت گرفت. از لحاظ طول شاخه بیشترین طول شاخه در محیط DKW با ترکیب هورمونی 2ipو BAP با غلظت mgl-15/0 دیده شد.شاخه های باززایی شده به آسانی در محیط کشت MS 2/1 و DKW حاوی IBA و NAA با غلظت های 5/0 و mgl-11 و ترکیب IBA و NAA به غلظت mgl-15/0 ریشه دار شدند. از نظر تعداد ریشه فرعی اختلاف معنی داری بین دو محیط وجود داشت و بیشترین تعداد ریشه فرعی روی محیط کشت DKW مشاهده گردید. اثر متقابل تنظیم کننده رشد و محیط کشت بر صفات طول ریشه اصلی، تعداد و طول ریشه فرعی، بسیار معنی دار بود. بیشترین طول ریشه اصلی وفرعی روی محیط DKW حاوی IBA با غلظت mgl-15/0 و بیشترین تعداد ریشه فرعی روی محیط DKW حاوی NAA به غلظت mgl-15/0 مشاهده شد. تاثیر غلظت تنظیم کننده رشد بر صفات مریوط به استقرار گونهS. avromanicaشامل تعداد شاخه و طول شاخه معنی دار بود. بالاترین درصد استقرار با استفاده ازIBAmgl-11 و مخلوط ABA و NAA با غلظت mgl-15/0 به دست آمد. پس از استقرار، بیشترین تعداد شاخه با استفاده ازIBA mgl-15/0 و بیشترین طول شاخه با استفاده از IBAmgl-11 حاصل گردید. در گونهS.kermanshahensis،اثر متقابل محیط کشت و تنطیم کننده رشد بر خصوصیات مختلف شاخه و ریشه معنی دار بود