اصلاح خصوصیات کمی و کیفی ژرم پلاسم توده های بومی زیره سیاه ایران ( فاز اول)

زیره سیاه با نام علمی BuniumpersicumBoiss یکی از گیاهان مهم ادویه ای و دارویی ایران است.این کشور یکی از غنی ترین منابع گیاهان دارویی جهان به شمار می رود که دارای تنوع بالای شرایط زیستگاهی برای انواع گیاهان دارویی بخصوص زیره سیاه می باشد. این آزمایش در سال 1390 در مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی، ایستگاه طرق با مشخصات جغرافیایی 59 درجه و 38 دقیقه طول شمالی و36 درجه و 16 دقیقه عرض شرقی با ارتفاع 985 متر از سطح دریا به مدت 5 سال اجرا گردید. بدین منظور ابتدا اقدام به جمع آوری توده های زیره سیاه ایران از مناطق مختلف کشور بر اساس مطالعات گیاهشناسی انجام شده گردید. روند اصلاح براساس تنوع موجود با استفاده از روش اصلاحی به صورت روش توده ای در فاز اول (تشکیل کلکسیون و انتخاب جمعیت های برتر از طریق درون و بین جمعیتی) و دوره ای در فاز دوم و سوم دنبال گردید.. فاز اول جمع آوری 22 توده زیره سیاه بومی ایران جمع آوریگردید و طی دو سال در خزانه کشت و نگهداری شد. در پایان سال دوم تنها 13 توده استقرار یافته و باقیماند. در سال سوم انتقال غده های 13 توده از خزانه خارج و در مزرعه به فاصله 50 سانتی به صورت خطی در قالب بلوکهای کامل تصادفی با کرتهای به ابعاد 5× 4 متر در سه تکرار کشت و بدین شکل مزرعه ژرم پلاسم های زیره سیاه ایران تشکیل شد. پس از باردهی در سال سوم و چهارم اقدام به انتخاب بهترین بوته ها در بین توده ها و درون توده ها بر اساس صفات عملکرد دانه و میزان اسانس نموده و از 20 بوته بذرگیری لازم (بذرگیری از والدین مادری) صورت گرفت. بذرها برتر منتخب شده در مهر ماه سالهای 93 و 94 در خزانه مجددا کاشته شد تا مواد گیاهی لازم جهت ادامه روش اصلاحی در فاز بعدی آزمایش که شامل ارزیابی نتاج و بدنبال آن ایجاد خزانه پلی کراس بر اساس بوته های مادری و تولید بذر اصلاح شده است، فراهم آید.نتایج تجزیه واریانس نشان داد که حداقل در سطح آماری 5% تفاوت معنی داری از نظر صفات مختلف: ارتفاع بوته، وزن دانه در بوته، وزن کل هر بوته، تعداد بذر در بوته، تعداد چتر در بوته، تعداد دانه در چترک، تعداد چترک در چتر، تعداد انشعابات ساقه، وزن هزار دانه، عملکرد بیولوژیک در واحد سطح عملکرد دانه در واحد سطح، درصد اسانس، عملکرد اسانس در واحد سطح و شاخص برداشت در بین اکسشن ها وجود دارد.ژنوتیپ چنگل خواجه یکی از ژنوتیپ های بود که بیشترین تعداد دانه در جترک، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و عملکرد اسانس در واحد سطح را داشت. میزان وراثت پذیری عمومی بین 96/0-53/0 متغییربوده و بیشترین وراثت پذیریعمومی مربوط به عملکرد بیولوژیکی، تعداد چترک، عملکرد دانه ووزن دانه در بوته بوده که کمتر تحت شرایط محیطی قرار گرفته و میزان توانایی بیشتری در انتقال ژن به نتاج خویش دارا بودند. کمترین میزان توارث پذیری مربوط به صفات شاخص برداشت، درصد اسانس و ارتفاع بوته بوده و لذا اصلاح صفات فوق کار دشوارتری خواهد بود. نتایج تجزیه همبستگی پیرسون نشان داد که عملکرد دانه همبستگی منفی با تعداد انشعابات ساقه داشته و با افزایش آن میزان عملکرد دانه و عملکرد اسانس کاهش یافت. تعداد دانه هر بوته با وزن هزاردانه همبستگی منفی معنی داری داشته و با افزایش تعداد دانه هر بوتهاز وزن هزار دانه گیاه کاسته شده است.صفات تعداد چتر، تعداد چترک، تعداد دانه در بوته و انشعابات علیرغم دارا بودن همبستگی معنی داریبا عملکرد اسانس دانه در تجزیه علیت وارد نشدند. لذا نتایج همبستگی به تنهایی نمی تواندبیانگر روابط بین صفات موثر در عملکرد باشد. در نتیجه درانتخاب صفات موثر در عملکرد بایستی اینگونه صفات که روابط واقعی با عملکرد ندارند حذف گردند. نتایج تجزیه علیت نشان داد که صفات وزن دانه هر بوته و وزن کل هر بوته بیشترین اثر مستقیم را بر عملکرد اسانس دانه داشتند و از طرفی ویژگی درصد اسانس بالاترین اثر مستقیم منفی بر عملکرد اسانس دانه را دارا بود. واژه های کلیدی: تجزیه علیت،ضریب فنوتیپی، ضریب ژنوتیپی، انتخاب، اصلاح و زیره سیاه