اعظم زنگنه - دانشجوی دکترای دانشگاه بین الملی امام خمینی

عصر صفوی به علت سیاست خاص مذهبی اش در تاریخ ایران، عصر ویژهای محسوب می شود و عرفان نیز در این دوره تغییر مسیر می دهد و از طرفی تاریخ آن نیز بیشتر به دست افراد وابسته به حکومت نوشته شده است. از این رو، متون ادبی آن دوره، می توانند گویای مسائل اجتماعی زیادی باشند. در این مقاله، اشعار عرفانی عصر صفوی با نگاهی نو بررسی شده و لایه های پنهان متن، آشکار شده و اصول و مبانی تازه و کارآمدی برای این نوع نقد معرفی می شود. این شیوه از تحلیل که کاملا نوآورانه است؛ ازمیان علوم مختلفی همچون زبان شناسی، نشانه شناسی وتحلیل گفتمان و سبک شناسی، معانی و بیان ...سرچشمه گرفته است . پس از مطرح کردن مشخصه های بررسی شعر و خصوصا شعر عرفانی، به توصیف و تبیین و تحلیل متون مورد نظر پرداخته و پس از آن، عوامل سیاسی اجتماعی سبب ساز آن، بررسی شده است. بسامد بالای عناصر شیعی (نشانه ای از التقاط تشیع و تصوف)، حضور بالای نهاد در جملات (نشانه ای از بی پروایی شاعران در بیان ما فی الضمیرشان که خود معلول پیوند ایشان با مرکز قدرت است)، فراوانی جملات معلوم و بلند (نشانه ای از اطمینان گویندگان به گزارههای طرح شده) و... بخشی از این دلالت های ضمنی است. از سوی دیگر حواله دادن برخی کاستی ها به مردم عصر و زهاد و واعظان یا قضای ایزدی، نشان می دهد که این گویندگان یا همچنان زیر سیطره نگاه غالب و سنت های ادبی و عرفانی هستند یا به اقتضای روابطی که با مرکز حکومت دارند نمی توانند انتقادات را مستقیما به سران حکومت و بدنه اصلی آن متوجه بکنند.

جامعه شناسی ادبیات، شعر، عرفان، عصر صفوی.