الهه شاه پسند - استادیار گروه علوم قرآن و تفسیر، دانشکده علوم قرآنی مشهد، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، مشهد، ایران.

در پژوهش های جدید تاریخ قرائات فرضیه ای مطرح شده است که مطابق آن، در انتقال از سده سوم به چهارم تغییری در وجهه علم قرائات ایجاد شد. قرائات که تا پیش از آن همچون یک قرینه ادبی و با کم ترین محدودیت نقل و استفاده می شد، در ابتدای سده چهارم به استفاده از الگوهای حدیثی متمایل شد، ابزارهای متعددی از حدیث را برای صحت سنجی به کار بست و چارچوب یک علم نقلی را به خود گرفت. در مطالعه پیش رو یکی از شواهد این تغییر رویکرد را بازخواهیم شناساند. بدین منظور، به مقایسه دو اثر با نام معانی القرآن از دو ادیب نامدار، یعنی فراء از اوائل سده سوم و زجاج از اوائل سده چهارم می پردازیم. چنان که خواهیم دید، فراء که در دوره رواج عقل گرایی و اثرگرایی معتدل زیسته، علاوه بر استفاده معنایی از قرائات، قرائات را به منزله ابزاری برای پیش برد مباحث ادبی خود به کار گرفته است. از آن سو، زجاج که در زمان غلبه اصحاب حدیث می زیسته، و خود نیز به همین شیوه تفکر وابستگی داشته، قرائت را یک سنت می داند و در تمام تعاملات خود با قرائات از این بینش متاثر است.

ابن مسعود, حدیث, رسم مصحف, زجاج, فراء, سنت, قرائت