معیارهای پایداری در ارزیابی مدیریت یکپارچه منابع آب حوضه آبریز ارس بر اساس رویکرد DPSIR

سابقه و هدف: پایداری حوضه آبریز به وسیله شاخص های پایداری به روشهای مختلف و به وسیله پژوهشگران زیادی برآورد شدهاست. از جمله می توان به شاخص مالکیت آب سولیوان(2002) ، شاخص پایداری آب کانادایی به وسیله موسسه پژوهشات سیاسی و شاخص پایداری حوضه آبریز به وسیله چاوز و آلیپاز (2007) اشارهکرد(15و4). مدیریت یکپارچه منابع آب در حوضه های بزرگ مقیاس با در نظر گرفتن ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در برنامه ریزی منابع آب حوضه امری ضروری است و این نوع مدیریت در چهارچوب DPSIR شکل اجرایی به خود می گیرد(3). مواد و روش ها: در این پژوهش، مدیریت یکپارچه منابع آب بر اساس محاسبه شاخص های پایداری درمعیارهای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در قالب رویکرد DPSIR بررسی شده است. چارچوب پیشنهادی شامل پارامترهای فشار- حالت- اثرات-پاسخ است. نیروهای فشاری در قالب سه سناریو ادامه وضع موجود، خوش بینانه و بدبینانه در Mike Basin ، ارزیابی شده اند. سناریوی وضع موجود شرایط فعلی حوضه را برای آینده نیز در نظر می گیرد و سری زمانی آبدهی رودخانه ها و تقاضاهای شرب، صنعت و کشاورزی در آینده مانند وضع موجود است. سناریوی خوش بینانه با فرض ایجاد تغییراقلیم مثبت در منطقه افزایش آب در دسترس و تقاضای آب ثابت را در نظر می گیرد. در این سناریو جریان رودخانههای موجود در سناریوی ادامه وضع موجود به میزان 7/6 درصد افزایش و میزان دما، بارندگی و سطوح کشاورزی ثابت و مانند سناریوی ادامه وضع موجود میباشد سناریوی بدبینانه نشاندهنده کاهش منابع آب در دسترس و افزایش تقاضا است(16و19). بنابراین در سناریو بدبینانه مقدار تقاضای کشاورزی 50% نسبت به تقاضاهای وضع موجود افزایش داده شده است(16). با اجرای هر سناریو، سامانه منابع و مصارف حوضه شامل تخصیص ها و کمبودها (حالت سیستم) تغییر می کند و نتایج شبیه سازی در مدل MIKE BASIN وارد Excel شده و ارزیابی اثرات اجرای هر گزینه مدیریتی با محاسبه شاخص ها، در سامانه تصمیم یار - Excel Mike basin به تصمیمگیرندگان و ذینفعان در فرآیند تصمیمگیری و سیاستگذاری کمک میکند. روش تصمیمگیری چندمعیاره برای حل مسائلی با داشتن ماتریس سه بعدی ارزیابی شامل سناریو، گزینه و شاخص ضروری است و یکی از این روش ها که بر اساس فاصله ازایده آل گزینه ها را رتبه بندی می کند روش تاپسیس است(18). یافته ها: روش تاپسیس برای ارزیابی ماتریس شاخصهای کمی و کیفی در مقیاس مکانی به کمک نرم افزار GIS نشان داد، از بین مناطق سیزدگانه حوضه آبریز ارس منطقه اواغلی از نظر معیارهای پایداری در وضعیت خوبی است و قسمت های شرقی حوضه، شامل اردبیل، مشکین شهر و اهر- ورزقان از پایداری کمتری نسبت به کل حوضه برخوردارند. در پارامتر پاسخ به منظور بهبود وضعیت حوضه، سه گزینه سازه ای بر اساس مطالعات قبلی برای مدیریت تقاضا تعریف شد و پس از اجرا در سامانه MikeBasin-Excel و تصمیمگیری چندمعیاره Topsis، نشان دادگزینه افزایش راندمان آبیاری در هر سه سناریو نسبت به گزینه کاهش سطح زیرکشت و گزینه پوشش کانال ها و انهار برتری دارد.نتیجه گیری: در این پژوهش شاخص های کمی و کیفی به صورت ترکیبی برای ارزیابی پایداری مناطق سیزدگانه حوضه آبریز ارس در قالب چهارچوب DPSIR انجام شد. بر اساس این چهارچوب پنج فاکتور نیروهای محرک، فشار، حالت، تاثیر و پاسخ حوضه بر اساس مدیریت یکپارچه منابع و مصارف آب در مدل MIKE BASIN شبیه سازی شد و خروجی آن در EXCEL برای محاسبه شاخص های کمی استفاده شد. بر اساس روش تصمیم گیری چند معیاره تاپسیس که ماتریس سه بعدی سناریو، گزینه و شاخص را حل می کند، نشان داد مناطق شرقی حوضه پایداری کم تری دارند. در این راستا بر اساس تحلیل گزینه ها افزایش راندمان آبیاری کمک شایانی به تعادل پایداری حوضه بر اساس شاخص های بررسی شده در این منطقه می کند.

کلیدواژه ها:

DPSIR ، تصمیم گیری چند معیاره ، TOPSIS ، Mike Basin