محمدرضا صابری - کارشناسی ارشد مهندسی منابع آب
علی شهیدی - دانشیار دانشگاه بیرجند

امروزه احداث سد در مناطق با پتانسیل فرار آب مخصوصا مناطق کارستی به دلیل استحکام زیاد سازندهای آهکی و توسعه نسبتا زیاد حفرات و مجاری انحلالی و همچنین تشکیل منابع عظیم آب در آنها، به صورت امری متداول در آمده است مسیله فرار آب در مناطق کارستی با توجه به توسعه درز و شکاف و مجاری انحلالی دارای پتانسیل بیشتری نسبت به سایر مناطق است عوامل هیدرولیک، استراتیگرافی و تکنوتیکی در یک ناحیه کارستی فاکتورهای اصلی توسعه انحلال هستند که میتوانند منجر به ایجاد زونهایی با نفوذپذیری بالا با فرار احتمالی آب از تکیهگاه ها و پی سدها شوند تعامل بین رودخانه و سفره آب زیرزمینی وزون های نوسان آبی را به وجود میآورند که باعث شکل گیری افق هایی با نفوذپذیری بالا در این محدوده می شود. حضور میان لایه های نفوذناپذیر با لیتولوژی مارن و آهک مارنی درون توالی های کربناته، باعث ایجاد مسیرهایی برای جریان و به دام انداختن آب در مرز بین ناخالصی ها با توده آهکی می شوند، که در طولانی مدت در اثر انحلال افقهایی با پتانسیل فرار آب ایجاد خواهد. نشت آب در پایین دست سدها میتواند به صورت افزایش رطوبت و ایجاد نرمی در خاک همراه با توسعه پوشش گیاهی نمودار شده و یا به صورت جریان های متمرکز و کانالی شکل از آب و به شکل افزایش آبدهی چشمه ها و بالا آمدن سطح پیزومتری آب زیرزمینی در پایین دست دیده شود و ممکن است تا غیر اقتصادی شدن سد پیش رود. در سدهای مورد مطالعه که اکثرا در مناطق کارستی بوده است تاثیر کارست در سد های مطالعه شده شامل ( سد لار) فرار آب از تکیه گاه راست سد به دلیل وجود سازند آهکی با پتانسیل بالای کارست شدگی، (سد اکباتان) در پروژه افزایش ارتفاع سد بخشی از پی سنگ بر روی سنگ های آهکی قرار گیرد احتمال خطر شکست سد، (سد میرزای شیرازی) فرار آب در حدود 700 لیتر در ثانیه بوده، (سد 15 خرداد) باعث جابجایی افقی و نشست سد (سد گوییج) بعد از آبگیری به دلیل سازند آهکی ایجاد 2 فروچاله به عمق 8 و 10 متر در فاصله 100 تا 150 متر از محور سد می باشد.

فرار آب، کارستی شدن، سازند آهکی، نفوذپذیری