مصدق و شکل گیری دولت رانتیر در ایران

درمیان شخصیت های تاریخ معاصر ایران، دکتر محمد مصدق بی شک جایگاه ویژه ای دارد و نام او در حافظه تاریخی ایرانیان با نفت و کودتا همنشین شده است. گروهی او را سیاس تمداری برجسته و ملی گرا می دانند و گروهی دیگر او را متهم به عوام گرایی و پوپولیسم می کنند. فارغ از همه این مباحث در این نوشتار سعی می شود عملکرد مصدق را در دوره ای که رهبری جنبش ملی شدن صنعت نفت و پس از آن در دوره نخست وزیری از منظر تأثیر بر فرایند توسعه در ایران، بررسی شود. فوران اولین چاه نفت ایران در سال 1908 در مسجد سلیمان نقطه عطف تحولاتی شگرف در تاریخ معاصرایران بود و سلسله حوداث بعدی پیامد این واقعه زندگی ایرانیان را تا به امروز تحت تأثیر خود قرار داده است. در ذهن عامه مردم ایران نام دکتر محمد مصدق بیش از هر چیز با ملی شدن صنعت نفت و کودتای 28 مرداد عجین شده است اما کمتر کسی برای داوری در مورد عملکرد مصدق به حوادث و رخدادهای قبل و بعد از ملی شدن نفت پرداخته است. به نظر نگارنده همین واقعیت ظریف تصویری متفاوت از عملکرد مصدق به دست می دهد. به طور خلاصه اگر بخواهیم تاریخچه نفت از ابتدای استخراج آن تا وقوع کودتای 28 مرداد 1332 را مرور کنیم، باید گفت در آوریل سال 9091 میادی و 10 ماه و 18 روز پس از رسیدن نخستین چاه در مسجد سلیمان خوزستان به نفت، شرکت نفت انگلستان و ایران برپایه امتیازنامه دارسی تأسیس و در لندن به ثبت رسید. ویلیام ناکس دارسی از اشراف زادگان انگلیسی بود که از 17 سالگی با خانواد هاش برای مدتی دراسترالیا زندگی می کرد و به استخراج طا از کوه مورگن سرگرم بود، پس از بازگشت و ادامه زندگی در لندن متوجه وجود نفت در ایران شد. پیش از او ژولیوس رویتر (مؤسس خبرگزاری رویتر) با مطالعه یادداشت های یک زمین شناس فرانسوی که پیش از آن از ایران دیدن کرده بود به فکر گرفتن امتیاز اکتشاف و استخراج آن از دولت ایرانافتاده ولی موفق نشده بود.